Zastaw jest rzeczowym prawem ograniczonym, którego celem jest zabezpieczenie wierzytelności na rzeczach ruchomych i zbywalnych prawach majątkowych.
Istotą zastawu jest uprawnienie wierzyciela do zaspokojenia się z rzeczy obciążonej bez względu na to czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy.
Wierzyciela, którego wierzytelność została zabezpieczona nazywamy zastawnikiem, natomiast osobę uprawnioną do rozporządzania przedmiotem zastawu i obciążającą tą rzecz – zastawcą. Zastaw od najdawniejszych czasów służył potrzebom kredytu. Tradycyjnie do ustanowienia zastawu wymagano z uwagi na bezpieczeństwo wierzyciela wydania rzeczy zastawionej. Tak ukształtowany zastaw (uregulowany obecnie w kodeksie cywilnym) nie mógł odgrywać większej roli jako środek zabezpieczenia kredytu zaciągniętego na cele związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Życie wykształciło więc dla potrzeb obrotu gospodarczego szczególną postać zastawu, którego powstanie nie było związane z koniecznością wydania przedmiotu zastawu. Zamiast tego wymagano jedynie wpisania zastawu do specjalnego rejestru, stąd nazwa: zastaw rejestrowy.
Najistotniejszą cechą zastawu rejestrowego jest możliwość pozostawienia przedmiotu zastawu w rękach zastawcy, który może korzystać z rzeczy obciążonej.
Taka konstrukcja ma doniosłe znaczenie zwłaszcza dla wszystkich podmiotów życia gospodarczego, które ustanawiając zastaw mogą kontynuować działalność przy korzystaniu w dalszym ciągu z przedmiotu zastawu. Spełniane przez zastaw rejestrowy funkcje w dziedzinie gospodarczej zdeterminowały także jego zakres podmiotowy. Mianowicie zgodnie z art. 1 ustawy zastaw może być ustanowiony w celu zabezpieczenia wierzytelności:
- Skarbu Państwa i innej państwowej osoby prawnej,
- gminy, związku międzygminnego (związku komunalnego) i innej komunalnej osoby prawnej,
- banku krajowego,
- banku zagranicznego,
- osoby prawnej, której celem określonym w ustawie jest udzielanie pożyczek i kredytów,
- międzynarodowej organizacji finansowej, której członkiem jest Rzeczpospolita Polska,
- innego podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Ustawa ogranicza w ten sposób krąg podmiotów, których wierzytelności mogą być zabezpieczone zastawem rejestrowym. Wyszczególnienie bowiem kategorii podmiotów, uprawnionych do zabezpieczania wierzytelności zastawem rejestrowym ma charakter enumeratywny. Oznacza to, że ustanowienie zastawu rejestrowego w celu zabezpieczenia wierzytelności innego podmiotu nie wymienionego w art. 1 ust. 1 będzie nieważne. Należy jednak pamiętać o przewidzianej w art. 4 ustawy możliwości ustanowienia administratora zastawu.
Przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być rzeczy ruchome, z wyjątkiem statków morskich wpisanych do rejestru okrętowego, a także prawa majątkowe, jeżeli są zbywalne.
W szczególności zastawem rejestrowym można obciążyć:
- rzeczy oznaczone co do tożsamości,
- rzeczy oznaczone co do gatunku, jeżeli w umowie zastawniczej określona zostanie ich ilość oraz sposób wyodrębnienia od innych rzeczy tego samego gatunku,
- zbiór rzeczy ruchomych lub praw, stanowiący całość gospodarczą, choćby jego skład być zmienny,
- wierzytelności,
- prawa na dobrach niematerialnych,
- prawa z papierów wartościowych.
Zastaw rejestrowy może obejmować także rzeczy lub prawa, które zastawca nabędzie dopiero w przyszłości. W takim przypadku obciążenie tych rzeczy lub praw zastawem rejestrowym staje się skuteczne z chwilą ich nabycia przez zastawcę.
Wyliczenie w art. 7 ustawy rzeczy i praw, które mogą być przedmiotem zastawu rejestrowego ma charakter tylko przykładowy. Kolejną cechą zastawu rejestrowego jest możliwość zaspokojenia zastawnika nie tylko w drodze sądowego postępowania egzekucyjnego, ale – o ile umowa zastawnicza to przewiduje – poprzez:
- przejęcie przez zastawnika na własność przedmiotu zastawu,
- sprzedaż przedmiotu zastawu w drodze przetargu publicznego przeprowadzanego przez notariusza lub komornika na podstawie uproszczonej procedury,
- zaspokojenie z dochodu jaki przynosi przedsiębiorstwo zastawnika, w którego skład wchodzi przedmiot zastawu,
- zaspokojenie z czynszu wydzierżawionego na wniosek zastawnika przedsiębiorstwa zastawcy
Ustawa wprowadza ponadto fundamentalne wręcz zmiany w zakresie ustawowego zastawu Skarbu Państwa tytułu zobowiązań podatkowych na rzeczach stanowiących własność zastawnika. Art. 20 ust. 2 ustawy stanowi, że przysługujące dotychczas Skarbowi Państwa prawo zastawu oraz pierwszeństwo zaspokojenia nie mogą być wykonywane w odniesieniu do przedmiotu zastawu rejestrowego, chyba że ustawowe prawo zastawu zostało ujawnione we właściwym rejestrze przed ustanowieniem zastawu rejestrowego.